Tips voor patiënten, familie en mantelzorgers

Naarmate mensen ouder worden krijgen ze steeds meer chronische ziekten of fysieke beperkingen. Veel van deze ziekten of beperkingen gaan direct of indirect gepaard met pijn.
Toch worden ouderen over het algemeen minder goed behandeld voor pijn. Hoe komt dat?

• De oudere wil niet klagen of de dokter luistert niet

Veel ouderen zijn opgegroeid met de gedachte dat het niet goed is om te klagen bij de dokter over dingen ‘die erbij horen’, en dat pijn nou eenmaal bij het ouder worden hoort. Daarnaast
stopt de oudere vaak met hulp vragen, na een eerste behandeling die niet hielp. Het melden van de pijn wordt dan als ‘toch zinloos’ gezien. Deze gedachte leeft helaas ook veel bij hulpverleners: een beetje pijn hoort erbij, als je zo oud bent. Zodra hulpverleners eraan toe zijn om pijn niet ‘normaal’ te vinden, kunnen zij de oudere patiënt ook begeleiden hierin.

• De oudere kan niet klagen en de dokter laat het zo

Bij ziektebeelden als dementie , een beroerte of ook bij ernstige vormen van Parkinson, kan de communicatie zo gestoord zijn dat het overbrengen van de klacht niet meer mogelijk is. En veel dokters hanteren de WHO-definitie van pijn, die op het volgende neerkomt: ‘pijn is dat wat de patiënt zegt dat het is’. Wie zwijgt, is pijnvrij … Als er communicatieproblemen zijn, moet de dokter zijn toevlucht nemen tot andere methoden om te achterhalen of pijn een probleem is. Zo zijn er observatieschalen (vb. de PAIN-AD), waarmee redelijk betrouwbaar kan worden ingeschat of er  
pijn is op basis van gezichtsuitdrukkingen, gedrag en motoriek. Helaas zijn deze schalen niet algemeen bekend, en worden ze in de praktijk veel te weinig gebruikt. 

Ouderen met dementie of geheugenstoornissen kunnen vergeten dat bepaalde bewegingen pijnlijk zijn of wat ze kunnen doen om pijn te vermijden. Hierdoor is een goede manier van behandelen vaak een uitdaging die tijd vraagt.

• De dokter durft niet te behandelen

Omdat kwetsbare ouderen met pijn vaak meerdere ziekten hebben en veel overige medicatie gebruiken, is de angst voor bijwerkingen groot. Daarom zijn dokters terughoudend bij het      voorschrijven van adequate pijnstilling. Zo is uit onderzoek bekend, dat demente patiënten met een heupfractuur slechts 1/3 van de dosis morfine krijgen die niet-demente patiënten krijgen.  Angst voor een delier is een veel gehoorde reden. Onterecht, want de kans op een delier vanwege niet-behandelde pijn is veel groter. Toch is voorzichtigheid wel geboden. Bepaalde pijnstillers -  NSAID’s (Ibuprofen en soortgelijke middelen) - moeten bij de meest kwetsbare ouderen het liefst niet voorgeschreven worden. Voor andere middelen gelden aangepaste doseeradviezen.

• De dokter kent niet alle behandelmogelijkheden

Te vaak wordt vergeten dat er naast pijnstillers ook goede niet-medicamenteuze interventies zijn die ouderen goed kunnen helpen, zoals bijvoorbeeld warmte-applicatie, ontspanningsoefeningen    enz...

Misverstanden over pijn

Hoe kan je het beste over je pijn vertellen?

Artsen kunnen uw pijn beter behandelen als je vertelt:

• Waar de pijn zit. Bijvoorbeeld door dat op een tekening van het lichaam aan te wijzen.
• Hoe de pijn aanvoelt. Bijvoorbeeld scherp, dof, brandend, stekend, bonkend of schrijnend.
• Hoe vaak u die pijn voelt. Bijvoorbeeld de hele tijd of af en toe.
• Sinds wanneer u de pijn heeft en of die veranderd is: erger of minder.
• Hoe erg de pijn is. Bijvoorbeeld door een rapportcijfer te geven 0=geen pijn, 10 = ondraaglijke pijn.
• Wat de pijn oproept of verergert. Bijvoorbeeld bewegen of juist rust nemen.
• Wanneer de pijn vermindert. Bijvoorbeeld bij afleiding of masseren van de pijnlijke plek.
• Of en hoe de pijn invloed heeft op uw leven. Bijvoorbeeld bij slapen, activiteiten, contacten, stemming.
• Wat u zelf tegen de pijn heeft gedaan en met welk resultaat.
• Welke medicijnen je nu gebruikt, hoeveel en hoe vaak. En hoe goed dat tegen de pijn werkt.
• Of je bijwerkingen ervaart, zoals verstopping, droge mond, misselijkheid

Hoe herken je pijn bij anderen die niet of moeilijk kunnen praten?

Er zijn mensen die bijvoorbeeld door dementie of een beroerte niet of moeilijk kunnen praten. De onderstaande signalen kunnen dan op pijn wijzen. Als u ziet dat een oudere (plotseling) dit gedrag vertoont, is het goed dat u dat aan de arts vertelt. De arts kan dan de oorzaak van de pijn achterhalen om de pijn te verminderen. Het gaat om dit soort signalen:

• Abnormaal voorzichtig of langzaam bewegen bij veranderen van houding, moeilijk opstaan
• Zuchten of kreunen, grimassen, fronsen
• Pijnlijke plek vasthouden of beschermen
• Gespannen/verdrietig gezicht, van streek zijn, depressie, teruggetrokken of angstig gedrag
• Aan weinig activiteiten deelnemen, slapeloosheid
• Gespannen lichaam, friemelen/wrijven
• Snel hulpmiddelen pakken (wandelstok/ rollator)
• Huilen, grommen, gillen (dat betekent niet altijd hevige pijn)
• Uitbarstingen en schreeuwen – verlies aan gewicht en/of eetlust
• Tegenstribbelen, agitatie, onrustig gedrag, sociaal ongepast gedrag en dwalen

Meer info bij je huisarts

Deze tekst is gebaseerd op de multidisciplinaire richtlijn Herkenning en behandeling van pijn bij kwetsbare ouderen, Verenso 2011.